قلعه رودخان عظیمترین دژ نظامی و حکومتی گیلان
قلعه رودخان بقایای دژی مستحکم و عظیم، در فاصله 20 کیلومتری جنوب غربی فومن در قسمتی از ارتفاعات پوشیده از درخت شهرستان سرسبز فومن در جنوب غربی استان گیلان، خودنمایی میکند که هیبت و صلابت آن هر بینندهای را مسحور و متحیر میسازد. این قلعه مهم تاریخی که مدتها مرکز فرمانروایان گیلان بوده است از بزرگترین و با عظمتترین دژهای نظامی گیلان و حتی ایران به شمار میآید. مساحت قلعه، بالغ بر 50 هزار مترمربع و در ارتفاع 600 متری در بلندترین نقطه کوه واقع شده است. در جهت شمال غرب قلعه، رودخانهای به همین نام جاری است که از ارتفاعات پشت کوه و ماسوله داغ تالش – حد فاصل استان گیلان و زنجان – سرچشمه میگیرد.
دکتر منوچهر ستوده در جلد یک کتاب”از آستارا تا استرآباد” نوشته شده، ارتفاع قلعه از شهر رشت 680 متر است، در جهت شمالی قلعه، رودخانهای به نام قلعه رودخان وجود دارد که با اندک باران، آب آن دو برابر می شود؛ به طوری که آب نسبتاً زیاد این رودخانه در گذشته مانع حرکت سربازانی بوده که به طرف این قلعه میرفتهاند.
جنگلهای انبوه قدیمی نیز مانع دیگری برای حرکت مردان جنگی بوده است، به همین خاطر این دژ در دوران آبادانی ممتد خود کمتر مورد حمله متجاوزین قرار گرفته است.
برخی از صاحب نظران، بنیاد قلعه را به دوره ساسانیان نسبت دادهاند. قلعه در زمان حکومت سلجوقیان تجدید بنا گردیده و از پایگاههای مبارزاتی اسماعیلیان محسوب میشده است. برای رسیدن به قلعه بعد از عبور از شهر فومن و گذشتن از روستاهای گشت، کردمحله، سیاه کش، شمس تالان، گوراب پس، هولس کام، سیدآباد و قلعه رودخان به روستای حیدرآلات میرسیم که از این روستا تا محل قلعه حدود 5 کیلومتر فاصله است که در حال حاضر بیشتر مسافت آن در قالب طرح پارک جنگلی سنگ چین و شنریزی شده است.
پیشینه و ویژگی :
برای نخستین بار در سال 1830 میلادی الکساندر شودزکو «خچکو» محقق لهستانیالاصل هنگام تحقیق در گیلان متوجه این قلعه شد و در یادداشتهای خود موقعیت این بنا را ثبت کرده است. وی درباره قلعه رودخان مینویسد: «دژی است بر بالای کوهی در قسمت علیای رودخانهای به همین نام، بام آن سنگی است و طرفین ورودی دارای دو برج دفاعی مستحکم است و بر روی کتیبه سر در ورودی آن حک شده است که این قلعه برای نخستین بار در سال 918 تا 921 هـ . ق. برای سلطان حسامالدین امیر دباج بن امیر علاءالدین اسحقی تجدید بنا شد».40 برج دیدهبانی، دور تا دور قلعه را احاطه کرده که اتاقهای هشت ضلعی آن، با طاقهای رومی گنبدی پوشیده شده است. دور تا دور دیوارها و برجها روزنههایی دیده میشود که شیب آن به بیرون قلعه و برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی تعبیه شده است. در طول تاریخ قلعه، هیچ گاه دشمن به آن نفوذ نکرده و نتوانسته آن را فتح کند که خود نشاندهنده مهارت و فنآوری معماران بنا چه از لحاظ علوم نظامی و چه از لحاظ معماری آن است. بنای قلعه رودخان یکی از عجایب معماری گیلان بشمار میرود و به رودخان شفت و قلعه حسامی که به حسام الدین بن امیر منسوب است نیز شهرت دارد.
طبیعت منطقه رودخان
از روستای قلعه رودخان تا خود قلعه طبیعت بسیار زیبا و چشم اندازهای زیادی وجود دارد که توجه هر بینندهای را به خود جلب میکند. در مسیر صعود به قلعه درختانی با قدمت زیاد به سمت آسمان سر برافراشتهاند و نور از لابه لای شاخههای این درختان به پایین میریزد. در سمت راست قلعه رودخانهای به همین نام قرارداد که از ارتفاعات سرچشمه گرفته و آب آن از جنوب به شمال درجریان است . قلعه رودخان از نظر زمین شناسی در منطقهای بنا شده است که تقسیم بندی زمین شناسی به مجموعه گشت شهرت دارد و طبق بررسیهای اشتوکلین شامل دو فاز دگرگونی است. اولی مربوط به پرکامبرین-پالئوزوئیک با شدت دگرگونی بالا است و دیگری به زمان مزوزوئیک و با شدت دگرگونی پایین مطلق است. با توجه به گزارشهای زمین شناسی احتمال وجود ذخایر آهن در این منطقه بالا است. از جمله شواهدی برای فعالیت معدن کاری باستانی در این منطقه گزارش شده است.
معرفی کلی :
از آنجا که این قلعه تاریخی، در کنار رودخانهای بنا شده به قلعه رودخان معروف است. کلمه رودخان مخفف رودخانه و قلعه رودخان، یعنی قلعهای که در نزدیکی رودخانه است. این قلعه در ادوار تاریخی به نامهای قلعه “هزار پله”، “حسامی”و “سکسار” نیز نامیده شده است.
در فرهنگ تاریخ و جغرافیای شهرستانهای ایران، تألیف عبدالرفیع حقیقت رفیع نیز آمده است، «روستای قلعه رودخان، قلعهای قدیمی دارد که به نام سکسار معروف است، در جنوب آبادی و روی قله کوه بنا گردیده است».
دکتر منوچهر ستوده در جلد یک کتاب “از آستارا تا استرآباد” قلعه رودخان را سومین بنا از بناهای عجیب هفتگانه گیلان معرفی کرده و می گوید:
«من تاکنون دژی به عظمت و استحکام قلعه رودخان ندیدهام. تنها دژی که میتواند برابر همان قلعه باشد، قلعه اصطخر فارس است. دژهای خراسان و الموت رودبار و طارم زنجان در مقابل این دژ، بسیار کوچک و ناچیزند و شاید مساحت 10 یا 12 دژ، مساوی اراضی قلعه رودخان باشد».
صرف نظر از اندک منابع مکتوب موجود در این زمینه، با توجه به سالیابی انجام شده توسط پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی، تاریخی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور با روش ترمولومیناس، قدمت این قلعه به دوره سلجوقی بر میگردد. البته تمامی این قلعه بزرگ در یک زمان ساخته نشده است بلکه در دورههای بعدی مرمت و بازسازیهایی روی آن، صورت گرفته است.
بخش غربی :
شامل دروازه ورودی، چشمه، حوض، آب انبار و سردخانه، حمام، آب ریزگاه، شاه نشین و تعدادی واحد مسکونی که به وسیله برج و باروهایی محصور شده اند. قلعه کلاً دارای دو ارگ و شانزده قراول خانه است؛ ارگ یا شاه قلعه در دو طبقه و از آجر ساخته شده، قراول خانهها، به صورت دو طبقه با نورگیرها و روزنههای متعدد مسلط بر محیط اطراف است. در ورودی یا دروازه قلعه، شمالی است و در دو طرف آن دو برج توپر بسیار عظیم ساخته شده است که در گذشته بر بالای آن کتیبهای نصب شده بود، این کتیبه در حال حاضر در موزه رشت نگهداری میشود.
قبلاً چشمه آبی که منبع اصلی آب قلعه بود، در محوطه قلعه دیده میشد و معروف است که این آب را با گنگ (= تنبوشه) از ییلاق زرد خونی آوردهاند. این چشمه پس از زلزله سال 1369 گیلان خشک شده بود که به وسیله سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گیلان احیاء شده است.
بخش شرقی:
مساحت بخش شرقی کمتر از بخش غربی است، بناهای موجود در آن بیشتر جنبه نظامی داشته و شامل دروازه ورودی جداگانه با دو برج بزرگ، زندان، تعدادی واحد مسکونی و در اضطراری (دزد در) است.
در دیوار شمالی و جنوبی قلعه و در فواصل نامنظم، برجهایی است که بالای آنها اطاقهای هشت ضلعی، از آجر ساخته شده (دیوارهای قلعه، شصت و پنج برج نگهبانی دارد) و در دیوارها، منافذ و ترکشهایی برای دیده بانی و برای ریختن مواد مذاب و تیر اندازی، تعبیه شده است. از وجوه جالب توجه در معماری قلعه رودخان، کاربرد طاقهای جناغی و انواع مختلف آن و نیز طرحهای آجر کاری و سنگ چینی است که نشان از دقت نظر سازندگان آن دارد.
“خود زکو” از کتیبهای در قلعه رودخان یاد کرده که در حال حاضر وجود ندارد و “ستوده” به نقل از راهنمایان محلی معتقد است : مردی هندی سنگ کتیبه را از جایش کنده و پایین انداخته و دیگران، آن را شکستهاند و پارههای آن را به دره مقابل درب ورودی انداختهاند.
قلعه رودخان به دلیل اهمیت و اعتبار تاریخی، معماری، هنری، استراتژیکی، نظامی و وسعت قابل توجه، در تاریخ 30/5/1354 به شماره 1549/3 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مرمت قلعه رودخان
شرایط اقلیمی و رطوبت بسیار زیاد که در رویش گیاهان خودرو و درختان تنومند چند صد ساله موثر بوده است، عامل اصلی در تخریب این بنا بشمار میرود .
این قلعه از هدایت خان حکمران فومن در دوره کربم خان زند به حال خود رها و به طور کلی متروک شد .
عوامل گیاهی و درختان قطور که سراسر قلعه را در خود فرو بردهاند در فرسایش عناصر معماری و ریزش برج و بارو و قراول خانه ها تاثیر زیادی داشته است .
هم چنین وجود پرتگاههای عمیق، قراول خانه مطبق، تقسیم بندی مواضع نگهبانی، دیوارههای بلند دفاعی همه و همه حکایت از موقعیت استراتژیکی قلعه دارد، نشان میدهد صدها سال پیش اجداد ما از اصول پیشرفته علمی و دفاعی بهره مند بوده اند .
نخستین کاوش و پژوهشهای باستان شناسی در سال 1379 به سرپرستی رضا صدر کبیر انجام شد . دومین فصل کاوش در سال 82 توسط شهرام رامین انجام گردید با این هدف که قدمت دقیق قلعه معلوم شود. شناسایی آثار باستانی در قسمتهای ناشناخته پیگیری و برای مشخص کردن لایههای استقرایی قلعه اقداماتی صورت گرفت.
این برنامه با حفاری و خاکبرداری درجهت غرب قلعه از بیستم مرداد ماه تا چهارم مرداد 84 به مدت 45 روز ادامه یافت و بطور کلی منطقه شمال غربی و جنوب غربی آن پاکسازی شد. از اقداماتی که در جهت ترمیم و بازسازی قلعه صورت گرفته میتوان از :
پاک سازی و علف زدایی از محوطه اثر، تهیه مدارک فنی مربوط به بخشهای میانی، تجهیز کارگاه و انجام حفاظتهای اضطراری و موضعی، مرمت قسمتی از برجهای ورودی و ضلع شمالی، ترمیم سقف قسمتهایی از بخش میانی، رطوبت زدایی از بنا، ساخت درها و پنجرههای چوبی، نصب تاسیسات برقی، بند کشی فضاهای داخلی و تهیه و نصب تابلوهای راهنما شامل ویژگیها و تاریخچه بنا.
مواد فرهنگی حاصل از این کاوشها، عبارتاند از: سفالهای دست ساز و چرخ ساز (لعابدار و بدون لعاب) که قدمت آنها احتمالاً به دوره صفویه میرسد و چندین نوع کاشی که شامل: کاشیهای مثلثی با لعاب یک دست قهوهای سوخته، کاشیهای شش گوش بزرگ به رنگ فیروزهای و کاشیهای تزئینی با لعاب آبی و نقش گلهای سفید شاه عباسی که مربوط به دوره صفویه است.
با عنایت به افزایش تدریجی گردشگران، ضرورت داشت تا هر چه سریعتر قسمت میانی قلعه مرمت و امکانات رفاهی مورد نیاز گردشگران فراهم میشد. تأمین آب مورد نیاز از چشمه مجاور و انتقال آن به داخل قلعه از اولین اقدام سازمان است. هم اکنون با ایجاد سرویسهای بهداشتی و آب آشامیدنی مشکلی برای گردشگران و همچنین ادامه کار مرمت وجود ندارد. از آنجا که قسمت اعظم قلعه مرمت نشده و ادامه کار میبایست براساس اصول فنی مرمت بناهای تاریخی انجام میپذیرفت، مقدمات کار مستند سازی بنا، با انتخاب مشاور ذی صلاح فراهم و در کار آسیب شناسی، مستند سازی و تهیه نقشه مرمت بنا، با اصول علمی آغاز شده است.
همچنین با عنایت ویژه کارگروه گردشگری، به اهمیت و جایگاه مهم بنای قلعه رودخان و نقش آن در ایجاد یک قطب بزرگ گردشگری در استان، همزمان با فعالیتهای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گیلان، زمینه حضور و سرمایه گذاری بخش خصوصی در پارک جنگلی قلعه رودخان فراهم شده؛ به طوری که پیش طرح ایجاد تأسیسات اقامتی و پذیرایی در محدوده پارک جنگلی قلعه رودخان ارایه شده و در دستور کار کمیته فنی بررسی طرحهای گردشگری قرار گرفته است.
بر اساس تحقیقات انجام شده، این دژ عظیم كه به قلعه روخان (رودخان) موسوم است، طی وقایع و رویدادهایی كه پس از دوره ساسانی به وقوع پیوست، تخریب شد، اما در قرن ۵ و ۶ هجری قمری و در زمان حكومت سلجوقیان تجدید بنا شد و به همین جهت در شمار قلاع اسمعیلیه مشهور است.
تاثیر حوادث طبيعی در قلعه
رطوبت بيش از حد هوا باعث رويش گياهان در لابه لای ديوارههای قلعه و پوسيدگی آنها شده است. با اين حال در مقايسه با قلعههای ديگر رودخان سالم مانده است. حوادث طبيعی و دستبردهای انسانی هرچند كه آسيبهای زيادی به اين پيكره عظيم وارد كردهاند ولی از عظمت و بزرگی آن كاسته نشده است.
خاطرنشان میشود: قبلا چشمه آبی كه منبع اصلی آب قلعه بود، در حیاط قلعه دیده میشد و معروف است كه این آب را با گنگ از ییلاق زردخونی آوردهاند. این چشمه پس از زلزله سال ۱۳۶۹ گیلان خشك؛ اما بعدها به وسیله میراث فرهنگی گیلان احیا شده است.
مشكلات موجود رودخان
نبود راه ارتباطی مناسب تا پای قلعه بخصوص چند كيلومتر انتهايی جاده كه به صورت خاكی و بدون زيرسازی است، برای گردشگران مشكل آفرين است. نداشتن پاركينگ مناسب برای اتومبيلها، نبودن امكانات پذيرايی مانند رستوران، چايخانه و اقامتگاه، فقدان هرگونه امكانات رفاهی و تسهيلاتی در پای قلعه از مشكلات موجود بر سر راه مسافران قلعه است.
متاسفانه مردم ساكن در نواحی مجاور قلعه كه از دامداری و كشاورزی امرار معاش میكنند از شرايط نامطلوب اقتصادی، بهداشتی و اجتماعی رنج میبرند. اين در شرايطی است كه همين مردم در كنار بنای باعظمتی زندگی میكنند كه از تمدنی كهن حكايت دارد و شرايط به وجود آمده از نظر گردشگری در منطقه میتواند تحولی عظيم در بهبود وضعيت اقتصادی و اجتماعی مردم منطقه پديد آورد.
نگارنده: خانم مهندس مهشید اختری
کارشناس ارشد رشتهی معماری انرژی دانشگاه هنرپارس تهران، ایران